मंगलबार दिउँसो मोरङको उर्लाबारी नगरपालिका–१, चारघरे बस्ती छेउको बाँसघारीमा स्थानीयले एउटा टाटेपांग्रे जंगली जनावर देखे । नजिकै जंगल जोडिएकाले ‘निगाले चितुवा’ बस्तीमा बालीनाली र मानवीय क्षति पुर्याउन छिरेको हुन सक्ने स्थानीयले अड्कल काटे । धपाउने कोसिस पनि गरे । तर, आफूहरूले पहिले देखेभन्दा फरक लागेपछि र कुनै पनि बेला मानवीय क्षति पुर्याउन सक्ने डरले उनीहरूले स्थानीय प्रहरी कार्यालयमा खबर गरे ।
प्रहरीले नियन्त्रणमा लिने प्रयास गर्दा नसकेपछि मोरङ डिभिजन वन कार्यालयमा खबर गरे । ‘डिभिजनले पनि नियन्त्रण गर्न नसकेर हामीलाई खबर आयो,’ राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष, कोशी संरक्षण केन्द्र प्रमुख वीरेन्द्र गौतमले मंगलबार साँझ कान्तिपुरसँग भने । गौतमका अनुसार केन्द्रमा दिउँसो साढे २ बजेतिर चितुवाजस्तो जनावर देखिएको खबर पुग्यो । खबर पाएको १० मिनेटभित्रै भेटेरिनरी प्राविधिकसहितको टोली घटनास्थलतर्फ हिँड्यो । पौने ५ बजे चारघरे पुगेको टोलीले डार्ट (बेहोस) गरी उद्धार गर्दा ५ बजेको थियो । उद्धार गरेपछि मात्र उक्त जनावर हिउँचितुवा भएको पत्ता लाग्यो ।
सरकारले विशेषगरी हिमाली क्षेत्रमा पाइने हिउँचितुवालाई राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन २०२९ अन्तर्गत संरक्षित वन्यजन्तुको सूचीमा राखेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण संघ (आईयूसीएन) ले समेत ‘रातो सूची’ मा संकटग्रस्त वर्गमा राखेको छ । उच्च हिमाली क्षेत्रमा पाइने दुर्लभ हिउँचितुवा तराई (समुद्री सतहदेखि १५० मिटर उचाइ) मा फेला पर्दा संरक्षणकर्मीसमेत आश्चर्यमा परेका छन् । .
हिउँचितुवाको विषयमा अध्ययन गरेका गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्र आयोजनाका प्रमुख मधु क्षेत्रीका अनुसार नेपालमा हिउँचितुवा ३००० देखि ६००० मिटर (समुद्री सतहदेखि) उचाइमा पाइन्छ । दुई वर्षअघि सगरमाथा क्षेत्रमा एक पदयात्रीले २२५० मिटर उचाइमा हिउँचितुवा देखेको भिडियो फुटेज पनि सार्वजनिक भएको थियो । ‘मैले त्यो फुटेज हेरेको थिएँ तर यति तल कसरी आयो भन्ने प्रश्नचिह्न रह्यो,’ क्षेत्रीले भने, ‘उसै पनि यसको स्वभाव मान्छेको छेउछाउ पर्नै नचाहने, देख्नै गाह्रो हुने गरी लुकेर बसेको हुने भएर यसलाई ‘माउन्टेन घोस्ट’ समेत भनिन्छ तर यो त बस्ती/बजारमै देखियो ।’
विश्व वन्यजन्तु कोषको अध्ययनअनुसार पूर्वमा कञ्चनजंघा संरक्षण क्षेत्र हिउँचितुवाको बासस्थान रहेकाले त्यही क्षेत्रको जंगल हुँदै बाटो बिराएर तराई झरेको हुन सक्ने अनुमान गरेका छन् । ‘मेरो अनुमान हो, कहिलेकाहीँ हिउँचितुवा लामो दूरी हिँड्ने पनि हुन्छ, उद्धार गरिएको हिउँचितुवा हेर्दा आमासँग नछुट्टिएको बच्चाजस्तो देखिन्छ, अलमलिएर तल झरेको हुन सक्छ, जीवितै फेला परेकाले चोरीसिकारीको सम्भावना भने न्यून छ,’ क्षेत्रीले थपे ।
राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष, कोशी संरक्षण केन्द्रका प्रमुख वीरेन्द्र गौतमले तराईमा हिउँचितुवा भेटिनु अध्ययनको विषय रहेको बताए । उनले भने, ‘हिउँचितुवा भेटिएको बस्तीनेरको बाँसघारी बक्राहा खोला नजिकै रहेछ, माथि (हिमाली क्षेत्र) बाटै यो खोलैखोला आएको हो कि जस्तो देखिन्छ, यो नौलो भयो, कम उचाइमा भेटिनु भनेको अध्ययनको विषय हो ।’ उनको अनुमानमा चिसो मौसम भएकाले आहाराको खोजी गर्दै उक्त हिउँचितुवा तल (तराई) झरेको हुन सक्छ ।
कोशी प्रदेशका हिमाली भेग वा हिउँ पर्ने ठाउँमा मात्रै पाइने हिउँचितुवाको थातथलोतिर सडक खन्नेलगायत पूर्वाधार संरचना निर्माणजस्ता मानवीय गतिविधिले उसको बासस्थानमा फेरबदल आएको उनको भनाइ छ । साथै पछिल्लो समय जलवायु परिवर्तनले गर्दा परिवर्तित तापक्रममा अनुकूलन हुँदै मधेश आइपुगेको हुन सक्ने उनको अनुमान छ । त्यस्तै, राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषका सदस्यसचिव शरद अधिकारीले हिउँचितुवा आहाराको खोजीमा तराई झरेको हो वा तस्करी गरी पुर्याइएको भन्नेबारे अध्ययन गर्नुपर्ने देखिएको बताए ।
हिउँचितुवाको उद्धार गर्दा चारघरे भनिने बस्तीको तापक्रम औसत १४ डिग्री सेल्सियस थियो । सामान्यतया हिउँचितुवा अत्यधिक चिसो ठाउँमा पाइने हुनाले राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष, कोशी संरक्षण केन्द्रले उद्धार गरिएको हिउँचितुवाको संरक्षण गर्न मंगलबार राति नै ललितपुरको सदर चिडियाखाना पठाइसकेको छ । ‘हाम्रो यहाँ वातावरण अनुकूलन गर्ने प्रविधि पनि छैन, सदर चिडियाखानामा यो सम्भाव्यता हुने भएकाले त्यतै पठाएका छौं,’ गौतमले भने । स्थानीयले धपाउँदा चितुवाको अगाडिको खुट्टामा केही चोटपटक लागेको छ । कोशी केन्द्रमा लगेपछि औषधिमूलो गरिएको र अवस्था सामान्य रहेको गौतमले बताए ।
सरकारले संरक्षित वन्यजन्तुको सूचीमा राखेको हिउँचितुवाको संरक्षणका लागि पूर्वी नेपालको हिमाली भेगमा हिउँचितुवा र पर्यावरण संरक्षणसम्बन्धी योजना (सन् २०१७—२०२६) पनि लागू गरेको छ । नेपालको हिमाली भेगमा करिब ३ सयदेखि ४ सय वटा हिउँचितुवा रहेको अनुमान छ ।
